نقش هنر خوش‌نویسی در جامعه سردشت: از مکتب‌خانه تا آثار سنگی و آموزش معاصر

هنر خوش‌نویسی در سردشت، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی کردستان، سابقه‌ای دیرینه و جایگاهی رفیع دارد. این هنر از روزگار مکتب‌خانه‌ها و به‌کارگیری ابزارهایی چون نی و دوات، تا حضور پررنگ در سنگ‌مزارها و آثار مکتوب، مسیری پرفرازونشیب پیموده است. مقاله حاضر، با تکیه بر گفت‌وگوهای میدانی و منابع پژوهشی، سیر تاریخی خوش‌نویسی در سردشت و چهره‌های شاخص آن را معرفی کرده و چالش‌ها و راهکارهای حفظ این میراث هنری را بررسی می‌کند.

سردشت از دیرباز به‌عنوان شهری هنردوست شناخته می‌شود. موسیقی، نقاشی و خوش‌نویسی سه رکن مهم ذوق هنری این منطقه بوده‌اند که در میان آن‌ها، خوش‌نویسی به دلیل پیوند با زبان، ادب و فرهنگ نوشتاری، جایگاه ویژه‌ای یافته است. مردم این شهر، خط زیبا را نه تنها ابزاری برای نگارش، بلکه هنری والا می‌دانسته‌اند که می‌تواند شأن و منزلت صاحب آن را بالا ببرد.
در گذشته، آموزش رسمی در سردشت عمدتاً در مکتب‌خانه‌ها انجام می‌گرفت و خوش‌نویسی جزو ارکان اصلی برنامه آموزشی بود. فراگیری خط خوش چنان اهمیت داشت که در استخدام‌ها، آزمون خط یکی از معیارهای گزینش محسوب می‌شد. سوادآموختگان که «میرزا» نامیده می‌شدند، اغلب مهارت خوش‌نویسی را در کنار علوم دینی و ادبی می‌آموختند. ابزارهایی چون نی و دوات بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی فرهنگی مردم بودند.

از خوش‌نویسان نامدار سردشت در سده‌های اخیر می‌توان به حاج ملا عزیز واعظی (با ۶۷ اثر مکتوب)، حاج صالح شافعی (نقاش و خوش‌نویس)، محمدرضا رضازاده، حاج قادر رحیم‌پور، حاج محمدامین رشیدزاده، شیخ رئوف نقشبندی، حاج محمدامین حسن‌پور (آثار نزد آوات حسن‌پور)، میرزا حسین حکیم (آثار نزد فریدون حکیم‌زاده)، میرزا محمد اسماعیل‌زاده و حاج رحیم رستمیانی (با آثار خطی ارزشمند چون فتوح بلدالعراق و یک نسخه قرآن) اشاره کرد. این هنرمندان، با آثار ماندگار خود، هویت بصری شهر را شکل داده‌اند.

یکی از جلوه‌های ویژه خوش‌نویسی در سردشت، حضور آن بر سنگ‌مزارهاست. مردم، ابیاتی را برای یادبود عزیزانشان انتخاب می‌کردند و خوش‌نویسان با قلمی زیبا آن را بر سنگ حک می‌کردند. در این عرصه، استادانی چون حاج صالح شافعی، اسماعیل مسروری، کامبیز معروفی و عزیز بریاجی نقش برجسته‌ای داشته‌اند. این آثار نه تنها یادمانی شخصی، بلکه سندی از ذوق هنری جامعه‌اند.
در دهه‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۸۰، نسل جدیدی از خوش‌نویسان سردشت ظهور کرد که برخی از آنان به‌طور حرفه‌ای از این هنر ارتزاق می‌کردند. از این میان، می‌توان به کامبیز معروفی (عکاس، کاریکاتوریست و خوش‌نویس)، عزیز بریاجی، فتح‌الله محمدی (مهرساز)، قاسم شوکتی و اسماعیل مسروری اشاره کرد.

اسماعیل مسروری، دارای درجه استادی از انجمن خوش‌نویسان ایران، از چهره‌های شاخص این هنر در سردشت است. او سال‌ها در انجمن خوش‌نویسان سردشت و دانشگاه آزاد اسلامی این شهر تدریس کرده و آثار بسیاری بر تابلوها و ویترین مغازه‌های شهر بر جای گذاشته است. از آثار خطی او می‌توان به کتاب‌های «دیمنه جوانەکانی سروشتی سردەشت» (اثر منوچهر رضازاده)، «خاڵه جوتیار» و دیوان شعر فانی (قائم‌مقام) اشاره کرد. همچنین نگارش دو دیوان «ناله جدایی» اثر ماموستا هیمن موکریانی و «دیوان نالی» نیز در برنامه اوست.
منطقه مکریان که سردشت نیز بخشی از آن است، همواره مهد پرورش خوش‌نویسان بوده است. از چهره‌های شاخص منطقه می‌توان به میرزا محمود افخم (معین‌الکتّاب) و سید محمدباقر حیرت‌سجّادی (رکن‌الاسلام) اشاره کرد که هر دو در خطوط نسخ و نستعلیق مهارت ویژه‌ای داشتند و میراث هنری آنان بر خوش‌نویسان سردشت نیز بی‌تأثیر نبوده است.

با گسترش رایانه و نرم‌افزارهایی مانند میرعماد، کورل درایو، فتوشاپ، ایندیزاین و ورد، خوش‌نویسی سنتی با چالش‌های جدی روبه‌رو شده است. در مدارس، این هنر به حاشیه رفته و توجه چندانی به آن نمی‌شود. با این حال، روح هنر خوش‌نویسی همچنان زنده است و آثار آن بر دیوار خانه‌ها، در دفاتر شخصی و بر سنگ‌مزارها باقی مانده و هویت بصری شهر را حفظ می‌کند. خوش‌نویسی در سردشت نه تنها یک هنر زیبا، بلکه بخشی از میراث فرهنگی و هویت جمعی این شهر است. حفظ و احیای آن نیازمند اقداماتی چون آموزش هدفمند در مدارس و دانشگاه‌ها، برگزاری کارگاه‌ها و جشنواره‌های خوش‌نویسی، و حمایت از هنرمندان محلی است. استمرار این هنر، تداوم حافظه فرهنگی سردشت و انتقال آن به نسل‌های آینده را تضمین خواهد کرد.

 محمدفاضل شوکتی،بیست و یکم مردادماه سال 1404 شمسی

«خوانندگان گرامی، این مقاله پس از ویرایش دقیق و تکمیل با ذکر نام یکصد نفر از خوشنویسان و میرزاهای برجستهٔ منطقهٔ سردشت، شامل افراد شاخص از تمامی اقشار در طی یکصد و پنجاه سال اخیر، آماده شده است. این اثر ابتدا در یکی از مجلات رسمی محلی منتشر و سپس در مجموعهٔ سردشتنامه درج خواهد شد. با احترام، محمد فاضل شوکتی.»

منابع:
1.مسروری، اسماعیل. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۱ مرداد ۱۴۰۴.
2.رضازاده، منوچهر. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۱ مرداد ۱۴۰۴.
3.حکیم‌زاده، فریدون. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۱ مرداد ۱۴۰۴.
4.عباسی، دلیر. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۲ مرداد ۱۴۰۴.
5.شریعت‌پناه، دکتر احمد. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۲ مرداد ۱۴۰۴.
6.بایزیدی، دکتر زبیر. گفت‌وگو با نویسنده. سردشت، ۲۲ مرداد ۱۴۰۴.
7.فریور، دکتر بهمن (سوران کردستانی). معرفی خوش‌نویسان مکریان و اورامان.
8.حکیم‌زاده، فریدون. سردشت در آینه اسناد تاریخی.
9.امینیان، محمد امین. به‌هشتی کوردستان. تهران: نشر احسان.
10.احمد ملا صالح ملا نجیب. خواناسان و زانایان و ناودارانی کورد. برگی یه که‌م.
11.بێژویی، عمر محمد عمر. جوته برا و موده‌ریسسی بێژویی.