«گنه‌دار؛ درختان رازآلود، باورهای کهن» 

ویرایش جدید

افسانه‌ی درختان گنه‌دارمامش پیرانشهر
پژوهشی پیرامون پیشینه و وجه تسمیه روستای گنه‌دار مامش، شهر پیرانشهر
به کوشش: محمد فاضل شوکتی
سوم بهمن‌ماه ۱۳۹۳، پیرانشهر 

مقدمه
نوشتن درباره‌ی دیار آبا و اجدادی، کاری شیرین و دلنشین است. بی‌تردید، هیچ نوشته‌ای – به‌ویژه از نوع پژوهش‌های موردی – خالی از نقص نخواهد بود؛ اما این به آن معنا نیست که کسی نباید دست به قلم ببرد. نوشتن، خود نوعی عشق است. شاید این نوشته کامل نباشد و حق مطلب را به‌طور تمام و کمال ادا نکند، اما می‌تواند آغازی باشد برای عزیزانی که بخواهند با نگاهی فنی‌تر و علمی‌تر، آن را تکمیل کنند و تحقیقات گسترده‌تری در این زمینه انجام دهند.
در پی سفری که به همراه تنی چند از دوستان، از جمله آقای مصلح امامی، آقای علی یوسفی، و همچنین شبی که مهمان شیخ محمد سلطانی بودیم، به روستای گنه‌دار مامش داشتم، انگیزه‌ی این نوشته در من شکل گرفت. هنگام صرف شام، صحبت‌هایی درباره‌ی وضعیت امکانات روستا، سطح تحصیلات، پیشینه‌ی تاریخی، موقعیت جغرافیایی و وجه‌تسمیه‌ی آن مطرح شد؛ مسائلی که برای من همچنان ناشناخته و مبهم بودند.از این رو بر آن شدم تا یادداشتی کوتاه و مجمل درباره‌ی این روستا بنویسم. این سفر در روز جمعه، مورخ ۲۶/۱۰/۱۳۹۳ انجام شد.

درخت و حمایتگری آن درافسانه های محلّی کردستان:
در فرهنگ عامه‌ی مردم کردستان، درختان جایگاهی مقدس و آیینی دارند. این باورها، ریشه در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، و متون کهن دارند و نشان می‌دهند که درخت نمادی از حیات، جاودانگی، خردمندی و پیوند با نیروهای ماورایی است. درختانی مانند سرو، چنار، بنه، گردو، سدر و... با ویژگی‌هایی چون قدمت، میوه‌داری یا خواص درمانی، از احترام بالایی برخوردارند.
مردم درخت را گاه به چشم موجودی زنده، خردمند و حتی خداگونه می‌نگرند. بر اساس باورهای عامه، آسیب رساندن به درخت مقدس می‌تواند موجب بلا یا کیفر شود. در چنین باوری، درختان نه‌فقط بخشی از طبیعت، بلکه بخشی از نظام اعتقادی مردم هستند که با آیین‌ها، نذرها، و پیشکش‌ها همراهند و در روان جمعی جامعه، تصویری "فرا طبیعی" یافته‌اند.

معرفی روستای گنه‌دار مامش
روستای گنه‌دار بر روی تپه‌ای کوچک و مشرف به کوه‌های اطراف قرار گرفته است. خانه‌های روستا به‌صورت دایره‌وار در اطراف این تپه ساخته شده‌اند و در مرکز آن، قبرستان قدیمی روستا قرار دارد. این ساختار حلقه‌وار به نوعی نشان‌دهنده‌ی انسجام اجتماعی و پیوندهای عمیق خانوادگی میان ساکنان آن است.
روستا در حال حاضر حدود ۲۰ تا ۳۰ خانوار را در خود جای داده و جمعیت آن نزدیک به ۱۴۰ نفر برآورد می‌شود. بیشتر اهالی با یکدیگر نسبت خانوادگی دارند و از تبار عشره مامش هستند. گنه‌دار در شمال شرقی شهر پیرانشهر واقع شده است و بخشی از بافت عشایری و قومی این منطقه به‌شمار می‌رود.
از نظر امکانات زیرساختی، روستا دارای برق و تلفن است، اما ساکنان همچنان با مشکل کمبود آب مواجه‌اند. یکی از معضلات مهم، نبود پل بر روی رودخانه‌ی مجاور روستاست که باعث می‌شود در ماه‌هایی از سال که سطح آب بالا می‌آید، رفت‌وآمد به روستا به‌سختی انجام گیرد.
مدرسه‌ی قدیمی روستا، که از مصالح ابتدایی همچون سنگ و چوب ساخته شده بود، در حال حاضر تخریب شده و بلااستفاده مانده است. مدرسه‌ی جدید که به‌صورت پیش‌ساخته ساخته شده، در حاشیه‌ی روستا قرار دارد و شامل دو کلاس درس، یک دفتر اداری، انباری کوچک و یک سرویس بهداشتی است.
روستا دارای زمین‌های کشاورزی فراوان و حاصل‌خیزی است و از این راه، بخش زیادی از نیازهای اقتصادی خانواده‌ها تأمین می‌شود. به‌طور کلی، وضعیت معیشتی مردم روستا نسبتا مطلوب است و بسیاری از خانواده‌ها از نظر مالی در شرایط قابل قبولی به سر می‌برند.

روایتی از روستایی در دل دشتهای لاجان پیرانشهر:
در دل تپه‌ای خاموش، آنجا که آسمان با نوک کوه‌ها نجوا می‌کند و نسیم صبحگاهی بر شانه‌ی خاکستری سنگ‌ها می‌رقصد، روستایی نشسته است با نامی عجیب و مقدس: گنه‌دار.
گنه‌دار روستایی کوچک است، با خانه‌هایی پراکنده که دور تپه‌ای گرد آمده‌اند. بر بلندای همین تپه، در سکوت و وقار، قبرستانی کهن آرمیده است. پیران می‌گویند در دل این خاک، اصحابه‌ی شیخ محمد خفته‌اند؛ مردانی که از نخستین پاسداران نور و دین بوده‌اند.
اما شهرت گنه‌دار، تنها به آن خفتگان مقدس نیست. درختانی خاص، تنومند و غریب در حواشی این گورستان روئیده‌اند؛ درختانی که برگ‌هایی پهن دارند و بویی عجیب می‌پراکنند، بویی شبیه سنجد، تلخ و تند و ماندگار.
مردم، این درختان را "دار گنه" می‌نامند. می‌گویند این درخت‌ها گنه‌دارند؛ یعنی هم مقدس‌اند و هم قدرت دارند؛ هم حرمت دارند و هم اگر بی‌اجازه شاخه‌شان را بشکنی، بلایی سرت می‌آید.
سال‌ها پیش، زمانی که هنوز علم دامپزشکی به روستا نرسیده بود، روستاییان از اطراف می‌آمدند تا شاخه‌ای از دار گنه را با خود ببرند. اما بریدن شاخه از این درخت، رسم داشت، آیین داشت. باید دعا می‌خواندی، با احترام نزدیک می‌شدی، شاخه را آرام می‌بریدی، و بی‌آن‌که پشت سرت را نگاه کنی، دور می‌شدی. اگر نگاه می‌کردی، خاصیتش باطل می‌شد، گویی درخت خشم می‌گرفت.
آن شاخه را در طویله یا بالای سر دام‌ها می‌آویختند، و باور داشتند که کنه‌ها فرار می‌کنند، بیماری از میان می‌رود، و دام سالم می‌ماند. بعضی‌ها می‌گفتند این خاصیت از روغن و بوی خاص تنه‌ی درخت است، اما پیران می‌گفتند: «نه! این درخت، به‌خاطر نزدیکی به قبر یاران پیامبر، برکت دارد.»
در بهار، وقتی درخت شکوفه می‌دهد، گل‌هایش به کنه‌های سفید و کوچک شباهت دارند. از همین‌جا، مردم نام آن را "دار گنه" گذاشته‌اند؛ یعنی درختی که شبیه کنه شکوفه می‌دهد و کنه را از دام‌ها می‌گیرد.
با آن‌که امروز از آن عظمت چیزی جز چند درخت پیر نمانده، و روستا نیز با مشکل آب و مدرسه‌ی فرسوده دست و پنجه نرم می‌کند، اما نام گنه‌دار هنوز زنده است. مردم هنوز در گوش هم داستان درختان را زمزمه می‌کنند، هنوز اگر جایی کنه زیاد شود، یادی از دار گنه می‌کنند. هنوز اگر کودکی بپرسد: «مامان، چرا این درخت با بقیه فرق دارد؟» مادر می‌گوید: «چون این درخت گنه دارد...»

خانواده‌ها و بزرگان روستای گنه‌دار مامش؛ حافظان خاطره و ریشه‌ها
روستای گنه‌دار مامش تنها تکه‌ای از خاک نیست که خانه‌هایی گرداگرد تپه‌ای آرام را در خود جای داده باشد؛ بلکه ریشه‌گاه مردمانی است که نسل در نسل، با نام، اعتبار، حرمت و باور در این سرزمین زیسته‌اند. مردمی که نامشان، لقبشان، و حتی افسانه‌هایی که با خود حمل می‌کنند، بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی این روستای کهن است.
بنەماڵه‌کان - خانواده‌های اصیل و کهن
1.    چلچۆکان (اسماعیل‌زاده)
لقب این خاندان از واژه‌ی محلی "چوک" به معنای زانو برگرفته شده است؛ و بنا به روایت بزرگان، از قد بلند و استواری مردان این خاندان.
مرحوم رحیم چل چوک، بزرگ این تبار است و فرزندانش: صابر، صالح، خالد، قادر، احمد، رحمان، جعفر هنوز هم در حافظه و حیات روستا حضور پررنگ دارند.
2.    ره‌حمان ئارددرشت (خضری اقدم)
از قدیمی‌ترین خاندان‌های زحمت‌کش روستا که به استواری و غیرت شناخته می‌شوند.
فرزندان این خانواده: قادر، ابوبکر، عمر، عبداله، همچنان در دل روستا جای دارند.
3.    سید طاهر هاشمی
خاندانی با ادعای نسب به امام حسین (ع)، که سادات بودن‌شان در رفتار و گفتارشان نمود دارد.
فرزندان: سید علی، سید محمدخالد، سید ابوبکر، سید محمدرئوف با جدیت و دیانت، چراغ این خاندان را روشن نگه داشته‌اند.
4.    ده‌رویش رسول (عثمانی)
خانواده‌ای با ریشه‌ی عارفانه و مردمانی آرام، اهل عبادت و ساده‌زیستی.
فرزندان: مصطفی، عمر، زورار عثمانی.
5.    مام مستەفای عبدولڕەحمانی (موریک)
خانواده‌ای مذهبی و اهل کتاب.
فرزندان: رحیم، قادر، محمد.
6.    سوفی سلیمانی (عبدالهی)
منداله‌کانی مام حسن؛ که چهره‌ای آشنا و خوشنام در تاریخ محلی هستند.
7.    وستا رسول (بلغاری)
خانواده‌ای اهل صنعت و مهارت‌های سنتی، در حافظه‌ی کار و تلاش روستا حک شده‌اند.
8.    حاجی محمدی زینەشەلی (سلطانی)
نام‌آشناترین خاندان روستا. پدرسالارشان، حاج محمد، همچون ستون دهکده بود.
فرزندان: مراد، حاصل، شیخ محمد، علی، سلیمان، عثمان، ابوبکر، اسماعیل، واحد، محمدامین.
9.    کاک حسن معروفی
خاندانی که در گذشته به "آغاهای گنه‌داری" شناخته می‌شدند و در امور اجتماعی و حل اختلافات نقش کلیدی داشتند.
فرزندان: حاجی غفور، حاجی جعفر، مام قادر.

ریش‌سفیدان معتمد و حکیمان قوم
•    صابر اسماعیل‌زاده
زاده‌ی خانواده‌ی چلچۆک، از ستون‌های اعتبار و خرد در روستا.
•    شیخ محمد سلطانی
زاهد و آگاه، نامی آشنا در دل مردم و حافظ آیین و احترام به درختان گنه‌دار.
هنرمندان مردمی روستا
•    رحیم اسماعیل‌زاده، نوازنده‌ی شمشال، با نوای اندوهناک کوه‌ها و آواز حیران‌بیژ، که لحظه‌های سخت و شاد مردم را با نفس خود روایت می‌کند.
فعالان اجتماعی و فرهنگی روستا
•    سید علی هاشمی
پیش‌برنده‌ی برنامه‌های فرهنگی و پل ارتباطی با بیرون روستا.
•    مصطفی معروفی، صابر اسماعیل‌زاده، حاج جعفر معروفی
چهره‌هایی مؤثر در عمران، بهداشت، و هماهنگی‌های اجتماعی روستا.
•    سید خضر فهیم‌پور
دارای داروخانه‌ی گیاهی و دانش سنتی در درمان‌های طبیعی.

هرکدام از این خانواده‌ها، تنها نامی نیستند؛ بلکه روایت‌اند. روایت تلاش، زمین، نان، موسیقی، گیاه، عقیده، و خاطره. گنه‌دار مامش، به‌واسطه‌ی این تبارهای اصیل و باورهای مردمی‌اش، همچون درختان دار گنه، ریشه در خاک دارد و شاخه در آسمان.

گەنەدار:
به‌هه‌شتی دنیا، دێی گه‌نه‌دارە
کوا ئه‌مه‌ دێیه‌؟ ! خۆشتر له‌ شارە
پاییز بوو که‌ چووم بۆ ئه‌م به‌هه‌شته‌
که‌چی وه‌مزانی تازه‌ به‌هاره‌
هه‌ر جێیه‌ ده‌چی پڕه‌ له‌ کانی
له ‌کوێ‌ بڕوانی گوڵ و گوڵزاره‌
خه‌ڵکێکی سه‌خی، هه‌ر وه‌کو حاته‌م
چ ده‌وڵه‌مه‌ندی، چ وه‌ی هه‌ژاره‌
پیرانی هه‌موو دنیادیده‌ و ژیر
گه‌نجه‌کانی وه‌ک شێری شکاره‌
پڕ له‌ مامزی شۆخه‌ که‌ شێریش
به‌داوی عه‌شقی وان گرفتاره‌
مه‌دره‌سه‌که‌ی وێ، له ‌سه‌ر گردێکه‌
گشت ماڵه‌کانی لێڕا دیاره‌
ئه‌م گرده ‌نه‌قیم، مه‌کته‌ب نه‌خشی ڕووی
دێ گوستیله‌که‌ی ئه‌نگوستی یاره‌
مناڵه‌کانیان له‌ ده‌رسێ گوڵن
نابینی دڕکێک، له‌م لاله‌‌زاره
کەماڵ ڕەحمانی- گه‌نه‌دارێ مه‌نگوڕ

منابع :
شرفکندی، ع. (چاپ اول). فرهنگ هه‌نبانه‌ بورینه. تهران: انتشارات سروش.
سیداخلاقی، س. ج. (1398). باورهای مردمی حفظ درختان مقدس در استان گیلان. مجله ترویجی حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌های هیرکانی.
فرهنگی، س. (1396، دی‌ماه). درخت و حمایتگری آن در نمونه‌هایی از افسانه‌های محلی ایران. مقاله ارائه‌شده.
نادری گرزالدینی، م. (تاریخ نامشخص). درخت در فرهنگ اقوام ایرانی. پژوهشنامه بختیارشناسی.
حدادکارقوی، ل. (1396، دی‌ماه). درخت و حمایتگری آن در نمونه‌هایی از افسانه‌های محلی ایران. مقاله دانشگاهی ارائه‌شده.
ویکی‌پدیا. (بی‌تا). دانشنامه آزاد. بازیابی‌شده از: https://fa.wikipedia.org
مصاحبه و گفت‌وگو با ریش‌سفیدان و اهالی روستای گنه‌دار مامش پیرانشهر. (1398).
سفر به روستای گنه‌دار. (1393، دی‌ماه). مشاهدات میدانی نویسنده.
یافته‌های اینترنتی متفرقه. (بی‌تا). مرور محتوای وب پیرامون موضوعات مرتبط با روستای گنه‌دار.
برداشت‌های شخصی نویسنده بر پایه مشاهدات میدانی، مکالمات و تجربه زیسته.

توجه:

استفاده از مطالب، نقل‌قول‌ها و محتوای این نوشته تنها با ذکر منبع مجاز است. هرگونه بهره‌برداری علمی، پژوهشی یا بازنشر بخشی از این متن، لطفاً با ارجاع به نام نویسنده و منبع اصلی صورت گیرد. با تشکر:محمدفاضل شوکتی